دنیای اقتصاد : منابع آب زیرزمینی به‌عنوان تنها منبع آبی در مناطق خشک و نیمه‌خشک از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند. بررسی مستندات موجود و همچنین گزارش مطالعات انجام شده برای دشت‌های کشور نشان می‌دهد که روش‌های حاضر در برآورد بیلان آب‌های زیرزمینی و منابع موجود، عدم قطعیت زیادی حتی تا چند برابر را به‌همراه دارند که در محاسبات بیلان در نظر گرفته نمی‌شوند. همچنین شدت اثر این عدم قطعیتها به‌طور قابل ملاحظه‌ای به‌محدوده مورد مطالعه وابسته است.
از جمله این عدم قطعیتها می‌توان به میزان ورودی (تغذیه) به آبخوان، ضریب آب برگشتی مصارف کشاورزی، ورودی و خروجی آبخوان، قابلیت انتقال و ضریب ذخیره آبخوان و حتی آب‌های محاسبه‌نشده مانند برداشت‌های ثبت نشده، دزدی آب و … اشاره کرد. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد طولانی بودن زمان محاسبات مربوط به بیلان آب با توجه به نبود اطلاعات لازم و همچنین عدم امکان اندازه‌گیری برخی از مولفه‌های بیلان آب، برآورد بیلان آب زیرزمینی در کشور را با مشکلات فراوانی از لحاظ دقت و زمان کاربرد مواجه کرده است. «مرکز پژوهش‌های مجلس» در گزارشی مسائل، چالش‌ها و مشکلات برآورد بیلان آب زیرزمینی کشور براساس بررسی‌های انجام شده و همچنین گزارش «اندیشکده تدبیر آب ایران» را مورد بررسی قرار داده است.
افزایش تقاضای آب برای مصرف‌کنندگان مختلف آب به دلایل گوناگونی از جمله افزایش جمعیت، توسعه اقتصادی و توسعه اجتماعی موجب شده که بعضی از دشت‌های مهم کشور با افت شدید سطح آب زیرزمینی مواجه شوند. براساس آمار و اطلاعات ارائه شده تا انتهای سال ۱۳۹۵، تعداد ۴۸۷ هزار حلقه چاه مجاز دارای پروانه بهره‌برداری بوده که از این تعداد ۴۱۶ هزار حلقه چاه (۸۵ درصد) برای مصارف کشاورزی، ۴۹ هزار حلقه چاه (۱۰ درصد) برای مصارف صنعتی و ۲۲ هزار حلقه چاه (۵ درصد) برای مصارف شهری را شامل می‌شود. تحلیلگران بر این باورند که در راستای حفظ و توسعه پایدار منابع آب زیرزمینی، مدیریت علمی و مناسب این منابع لازم و ضروری است. در این راستا، ارزیابی صحیح و درست از منابع آب زیرزمینی موجود و در دسترس یکی از گام‌های مهم در راستای حرکت به سمت توسعه پایدار این منابع است و این امر مستلزم برآورد دقیق بیلان آب زیرزمینی است. باتوجه به محدوده مورد مطالعه، اندازه‌گیری یا برآورد مولفه‌های بیلان منابع آب زیرزمینی همواره با خطا و عدم قطعیت‌هایی حتی در حد چند برابر همراه است؛ به‌طوری که در برآوردهای انجام شده بیلان منابع آب زیرزمینی در کشور و تخمین آب تجدیدپذیر و قابل برنامه‌ریزی، تفاوت‌های چند برابری نیز ملاحظه می‌شود. از این رو ضرورت تدقیق بیلان با هدف ارزیابی صحیح از وضعیت فعلی این منابع و برنامه‌ریزی به جهت توسعه پایدار را دوچندان می‌کند. عدم توجه به رویکردهایی که در راستای تدقیق بیلان است و بی‌توجهی نسبت به به‌روزرسانی روش‌ها، فناوری‌ها، تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، موجب کاهش دقت تخمین آب قابل برنامه‌ریزی شده و سبب اتلاف سرمایه‌گذاری‌ها و تخصیص منابع در این حوزه می‌شود. در گزارش پیش‌رو راهکارها و پیشنهادهایی به جهت تدقیق بیلان آب زیرزمینی ارائه شده است. راهکارهای پیشنهادی در دو سطح ساختاری و علمی کاربردی مطرح شده است.
برون‌رفت از چالش‌ها
آمار و اطلاعات منابع آبی که پایه و اساس مطالعات بیلان آب زیرزمینی است، به دلیل ویژگی احتمالی آنها با عدم قطعیت همراه است. از این‌رو، لازم است بر این داده‌ها تحلیل عدم قطعیت انجام شود و ویژگی‌های محدوده مورد بررسی نیز در این روند مدنظر قرار گیرد. همچنین حساسیت بیلان آب زیرزمینی به مولفه‌های ورودی به آبخوان مانند نفوذ از بارندگی و جریان سطحی، تغذیه از آب برگشتی مصارف، به جهت وابستگی به دقت تخمین نفوذپذیری، ضریب ذخیره سفره، قابلیت انتقال و ضرایب آب برگشتی آبخوان بسیار زیاد است. به همین دلیل، استفاده از روش‌های کاربردی و صحت‌سنجی این پارامترها ضروری است. همچنین برخی اطلاعات نظیر کاربری اراضی، الگوی کشت و برداشت از آب زیرزمینی در طول زمان متغیر بوده و باید تغییرات زمانی این اطلاعات در محاسبات ملحوظ شود که این موضوع نیازمند در دسترس بودن اطلاعات زمانی مزبور در تواترهای زمانی منطقی است. باتوجه به مسائل گفته شده، برآورد بیلان آب زیرزمینی در کشور با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. علاوه بر مشکل ساختاری به جهت نظارت و کنترل کیفیت برآورد بیلان، انتخاب مقیاس مکانی و زمانی مناسب و همچنین تحلیل عدم‌قطعیت‌های موجود در این برآوردها لازم است. نظر به بررسی‌های انجام شده در این مطالعه و باتوجه به تجربیات ملی و بین‌المللی، تدقیق در مقیاس مکانی تا سطح حوضه و آبخوان در کنار تحلیل عدم‌قطعیت، می‌تواند تا حدود زیادی از عدم‌قطعیت‌های برآورد بیلان بکاهد که این رویکرد خود نیازمند دستورالعمل تهیه بیلان و نظام داده‌برداری جامع در سطح کشور است. تدقیق در برآورد بیلان با کمترین سطح عدم‌قطعیت، منوط به تدقیق در برآورد مولفه‌های بیلان است که خود منوط به تهیه آمار و اطلاعات پایه و همچنین همگام بودن دوره‌های زمانی این آمار و اطلاعات است. اگرچه این رویکرد از منظر اقتصادی ممکن است امری هزینه‌بر باشد، اما در برآورد بیلان و آب قابل برنامه‌ریزی آب زیرزمینی و اتخاذ تصمیمات و سیاست‌های اثربخش برای مدیریت پایدار این منابع ارزشمند، بسیار راهگشا و مفید خواهد بود. در سطح بین‌المللی استفاده از روش‌های نوین از جمله سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی در تعیین اجزای مختلف بیلان آب و همچنین استفاده از چارچوب حسابداری آب به جهت به‌کارگیری رویکردهای مدیریتی و در نظرگیری ابعاد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی منابع آب در برآورد بیلان منابع آب و به‌طور جزئی‌تر، منابع آب زیرزمینی، نتایج خوبی را به‌همراه داشته است.
پیشنهادها
علاوه‌بر بر راهکارهای گفته شده، در این گزارش به‌عنوان رسالت‌های ضروری وزارت نیرو، پیشنهادهایی نیز مطرح شده است. «توجه به اولویت‌ها در برنامه‌های وزارت نیرو و متعاقب آن برآورد بودجه‌های لازم برای بالا بردن امکانات سخت‌افزاری، نرم‌افزاری، تجهیزات و فناوری»، «لزوم توجه به عملیات تکمیل و به‌روزرسانی داده‌ها و اطلاعات در حوزه آب زیرزمینی توسط وزارت نیرو»، «نظارت و کنترل کیفیت برآورد بیلان در چارچوب و ساختار نظام‌مند موجود و توجه به ویژگی‌های هر محدوده مورد مطالعه»، «ارائه استاندارد و دستورالعمل اجرایی و جامع در سطح کل کشور توسط سازمان‌ها و مراجع برای پایش و برداشت آمار و اطلاعات و داده‌های مورد نیاز برآورد بیلان و تشکیل بانک اطلاعاتی آنلاین»، «ارائه استاندارد و دستورالعملی اجرایی و جامع در سطح کل کشور توسط سازمان‌ها و مراجع ذی‌ربط (وزارت نیرو، سازمان برنامه و بودجه) برای برآورد و تهیه بیلان منابع آب و به‌طور خاص، منابع آب زیرزمینی، با تاکید بر مقیاس‌های مکانی و زمانی و در نظر گرفتن عدم‌قطعیت‌های موجود»، «تهیه دستورالعمل‌های لازم در سازمان‌های مسوول برای فراهم‌آوری داده‌ها و اطلاعات خام پایه مورد نیاز برآورد بیلان در دقت، تواتر زمانی و مقیاس مطلوب و با توجه به‌خصوصیات متفاوت محدوده‌های مطالعاتی کشور»، «دسته‌بندی آبخوان‌های کشور براساس یکسری معیار منتخب و برنامه‌ریزی برای انجام مدل‌سازی (عددی) با انتخاب روش‌شناسی مناسب قابل تعمیم و در راستای برآورد بیلان» و «مطالعه دقیق ابعاد علمی، اجرایی و اقتصادی تدقیق و بهبود روش برآورد بیلان آب زیرزمینی در کشور با توجه به برنامه‌ریزی‌های بیلان آب و همچنین تعیین آب قابل برنامه‌ریزی» از جمله پیشنهادهایی هستند که ارائه شده‌اند. همچنین حوزه‌های سیاست‌گذار کشور از جمله مجلس نیز می‌توانند در این مسیر ایفای نقش کرده و با تخصیص و تصویب بودجه‌های لازم برای سازمان‌های متولی مانند وزارت نیرو و در صورت نیاز اصلاح ردیف‌های بودجه‌ای فعالیت‌های سازمان‌های ذی‌ربط مسیر را هموار سازند. با برنامه‌ریزی و پیاده‌سازی راهکارهای پیشنهادی گفته شده می‌توان امیدوار بود که در برآوردهای آب زیرزمینی در دسترس و قابل برنامه‌ریزی با دقت بهتری عمل کرد و با رعایت اهداف توسعه پایدار در مورد این منابع، از اتلاف سرمایه‌ها و سیاست‌گذاری‌های غلط نیز اجتناب کرد.